«Μ’ αγιοκέρι και με μόχθο» . Η σύνδεση της θρησκευτικής με την κοινοτική ζωή.

 

Πριν λίγο στον Εσπερινό ανέγνωσαν τον ψαλμό 103 τον λεγόμενο Προοιμιακό, κάπου λέει αυτός:

«ἐξαποστελεῖς τὸ πνεῦμά σου, καὶ κτισθήσονται, καὶ ἀνακαινιεῖς τὸ πρόσωπον τῆς γῆς.»

«θα στέλνεις το πνεύμα σου και θα δημιουργηθούν όλα τα όντα και τα πράγματα της γης, αλλά  και θα  ανακαινίζεις καθημερινά το πρόσωπον της γης». 

Αυτό είναι ίσως το κεντρικότερο νόημα της συμμετοχής του ανθρώπου  μέσα στην σύναξη των πιστών, την Εκκλησία για την καθημερινή ανακαίνιση του προσώπου της γης .

Ακλουθώντας όσα ακούει, βλέπει, ζει στη Λατρεία, τα μετασχηματίζει ταυτόχρονα στην υπόλοιπη ζωή του.

Έτσι θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε το θέμα μας :  Η σχέση της Θρησκευτικής με την Κοινοτική ζωή.

Από τον κόσμο εκτός της Πίστης έχουν δοθεί ενδιαφέρουσες ερμηνείες για τον Ρόλο και την Χρησιμότητα της Θρησκευτικής ζωής. Για τον μεγάλο Κοινωνιολόγο Emile Durkheim. Η θρησκευτική ζωή δημιουργεί και ενισχύει την κοινωνική συνοχή, τον κοινωνικό έλεγχο, και το κοινωνικό νόημα. Ουσιαστικά η Θρησκεία είναι η Θεοποίηση  της ίδιας της  Κοινωνίας.

Ο Ιδρυτής της Ψυχανάλυσης και διακηρυγμένα άθεος Sigmund Freud,  θεωρεί ότι η Θρησκεία εν τέλει συμβάλει στην αντιμετώπιση των αντιμετώπιση εσωτερικών μας αδυναμιών.  Εκτός από την σχέση της με το ένστικτο του θανάτου  το οποίο Φρόιντ, το θεωρεί το ίδιο κεντρικό με το ερωτικό ένστικτο, η θρησκεία παίζει ρόλο  και στο τελευταίο. Από αυτό ξεκινά η επιθετικότητα. Αυτή πρέπει να μετασχηματιστεί μέσα στον Πολιτισμό και να γίνει δημιουργικότητα . Η Πίστη σε κάποιον ανώτερο που βάζει κανόνες «φορμάρει» αυτή την ανάγκη. 

«Αν δεν υπάρχει θεός όλα επιτρέπονται» λέει δια του  Ιβάν , στους Αδελφούς  Καραμαζώφ, ο Ντοστογιέφσκι. Ένας άλλος ψυχαναλυτής, συνεχιστής του Φρόιντ, ο  Ζακ Λακάν μας λέει πως μάλλον ισχύει και το αντίθετο, δηλαδή «Αν δεν υπάρχει θεός, όλα απαγορεύονται».

Ένας άλλος φιλόσοφος που είχε σχέση με την σχολή της Ψυχανάλυσης ο Erich Fromm, έχει θεωρήσει ότι η Θρησκεία έχει προσφέρει στον άνθρωπο ένα πλαίσιο προσανατολισμού .

Η θρησκεία προσφέρει  Νόημα, αλλά και το διαχειρίζεται επίσης . Πάμε και σε άλλο Παράδειγμα «δεν βλέπετε τα πετεινά του Ουρανού;» λέει ο Ιησούς Χριστός στα Ευαγγέλια. «Έτσι να ζείτε!»  Αλλά «Μπορούμε να ζούμε όλοι σαν ακραίοι ασκητές»; θα πουν οι Πιστοί. Για αυτό υπάρχει και η ιστορία του μέγα ασκητή Άγιου Αντώνιου με τον Τσαγκάρη.

 Γνωρίζω , ότι άμεσα θα υπάρξουν αντιδράσεις από πολλούς, έστω και αν δεν ειπωθούν:

«Ξέρεις περάσαμε από τον Διαφωτισμό θα πουν» ... «Το μέτρο του Κόσμου, μπορεί να το βρει μόνος του ο άνθρωπος»

«Αντικαθιστώντας την Θρησκεία με την Επιστήμη και την Πίστη με την Ελευθερία, ο άνθρωπος δεν θα χρειάζεται να υποτάσσεται σε Θεούς, αλλά ούτε σε άρχοντες και ίσως γίνει πιο ευτυχισμένος»

 Δεν είναι ώρα να μπούμε σε φιλοσοφικές συζητήσεις.  

Θα σας διαβάσω μόνο τι γράφει ένας από τους μεγάλους Κοινωνιολόγους των ημερών μας γενικώς σε όλα μετριοπαθής,  ο Άντονι Γκίντενς:

 (Ο  νέος, ανθρωποκεντρικός κόσμος είναι ) «μια ατίθαση μηχανή με τεράστια ισχύ, την οποία εμείς, συλλογικά ως ανθρώπινα όντα, μπορούμε να χειριστούμε μέχρι ενός σημείου, αλλά απειλεί ανά πάσα στιγμή να μας αποσπάσει τον έλεγχο και να διαμελιστεί σε χίλια κομμάτια.

Αυτό το μεγαθήριο με την αδυσώπητη και τρομακτική δύναμη συνθλίβει όποιον αντιστέκεται, και παρ’ ότι ενίοτε δείχνει να ακολουθεί σταθερή διαδρομή, άλλοτε κινείται άναρχα προς κατευθύνσεις που είναι αδύνατον να προβλέψουμε.

Το ταξίδι με το μεγαθήριο δεν είναι σε καμία περίπτωση αποκλειστικά δυσάρεστο ή χωρίς επιβραβεύσεις – συχνά είναι συναρπαστικό και γεμάτο ελπιδοφόρα προσμονή.

Ωστόσο, όσο αντέχουν οι θεσμοί της Νεωτερικότητας, δεν θα είμαστε ποτέ σε θέση να ελέγξουμε πλήρως ούτε τη διαδρομή ούτε το ρυθμό του ταξιδιού. Έτσι, δεν θα είμαστε ποτέ ικανοί να νιώσουμε απόλυτα ασφαλείς, διότι το πεδίο που διασχίζει είναι γεμάτο κινδύνους και φοβερές συνέπειες»  

(Giddens, 1990:139)

 Τι βλέπουμε εδώ;

Ότι όλα όσα έκαναν τον Δαβίδ, να γράψει τον προοιμιακό ψαλμό, το Δέος και η Οντολογική λεγόμενη ανασφάλεια συνεχίζουν να υπάρχουν μετά από τόσους αιώνες Διαφωτισμού και τη «Μηχανή» που έφταιξε ο ίδιος ο άνθρωπος. 

Προφανώς μπορούμε να επιλέξουμε την δική μας μηχανή και όχι του Θεού, ή των Θεών, αλλά και πάλι δεν βοηθά να υποτιμούμε το τι υπήρξε αιώνες τώρα. Αντίθετα μπορούμε να δούμε το που βοηθούσε και να το εντάξουμε ελεύθερα στη σύγχρονη ζωή μας. 

 

Να σαν αυτό εδώ το σημείο.

 Δεν περιμένει κανείς αυτή την ένωση τον   τρούλο, που συμβολίζει τον ουρανό να ακουμπά αυτό το μπαλκόνι για να στηρίξει ή και να στηριχθεί.

Τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως τα περιμένεις,  αλλά μπορεί και να λειτουργούν. 

Να κάτι που μπορεί να αξιοποιήσουμε στη  Πρόληψη.

 

Μετά από αυτήν την εισαγωγή , θα ξεκινήσουμε την ιστορία μας . Η ιστορία μας δεν είναι ακαδημαϊκή Ιστορία, είναι μια συναισθηματική παρακίνηση για δέσιμο με τον τόπο και τους ανθρώπους του,  παρόλο που πίσω από το μυθιστορηματικό περίβλημα, όσα θα ειπωθούν έχουν τεκμηριωθεί και ιστορικά.

Μπορεί να αλλάζουν τα μοναστήρια κάτι να έχει γίνει στον Σταυρό και όχι  στην Βροντιανή, αλλά έγινε  στη Σάμο εκείνη περίπου την περίοδο που λέμε.

Στοιχεία πάρα πολλά πήραμε από τις μελέτες του

Μανόλη Βαρβούνη

του Χρήστου Λάνδρου

του Αλέξη Σεβαστάκη

της Σοφίας Λαίου

τα Σαμιακά του Σταματιάδη

και τα Λαογραφικά του Νικ. Δημητρίου

καθώς και διάφορα πράγματα που έχουν δημοσιευτεί στον κλασσικό και ηλεκτρονικό  τύπο.

 

Το Γενέθλιο  της  Παναγίας

Η Βροντιανή 

ή απλώς Μονή Βροντά 

ή Παναγία Κοκκαριανής 

Εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.

Άρχιζε να Χτίζεται στα ερείπια αρχαίας Μονής, το έτος 1566 από  τους κατά σάρκα αδερφούς- μοναχούς  Ιάκωβο και Μακάριο, οι οποίο λέγεται ότι ήρθαν από τη Μικρά Ασία. Όλος ο Τόπος έχει σχέση με την Μ. Ασία εδώ. Βουρλιώτες – Βουρλά.

 

Εδώ κοντά υπάρχουν σημαντικά ερείπια πριν τον εποικισμό, που ίσως δηλώνουν ότι συνέχιζαν να μένουν κάποιοι άνθρωποι τον καιρό που έγινε το Μοναστήρι. 

Κάστρο της Λουλούδας:
Το κάστρο υπήρχε από την αρχαιότητα και ανακατασκευάστηκε από τους Βυζαντινούς τον 7ο ή 8ο αιώνα όταν άρχισαν οι επιδρομές των Σαρακηνών στο Αιγαίο.

Σύμφωνα με την παράδοση, η κόρη ενός παπά από τους Βουρλιώτες που την λέγανε Λουλούδα ενώ καθόταν σε αυτό το μέρος πάνω σε ένα βράχο, έπαθε επιληψία και χάνοντας τις αισθήσεις της σκοτώθηκε στον γκρεμό.
(Κατ΄ άλλους το όνομα προκύπτει από το Λάος=λίθος, βράχος)
Κλιμακωτοί δρόμοι λαξευμένοι στο βράχο, οδηγούσαν στα οικήματα, που είχαν οργανωθεί σε λαξευτές επιφάνειες εκμεταλλευόμενα και τις ταράτσες των υποκείμενων σπιτιών προς τις οποίες επεκτείνονταν. Εκείνη την εποχή αυτά τα φρούρια τα χρησιμοποιούσαν σε ώρες εχθρικών επιδρομών ή και για παρατηρητήρια από τα οποία παρακολουθούσαν τα καράβια που περνούσαν.

 

Ελάχιστα ίχνη από κάστρο κτισμένο στην κορυφή Λαζάρου

Και αυτό το κάστρο κτίστηκε την περίοδο που ξεκίνησαν οι επιδρομές των Αράβων στο Αιγαίο, οπότε οι κάτοικοι αναζήτησαν καταφύγιο σε σημεία με φυσική προστασία στο εσωτερικό του νησιού. Αυτό σημαίνει ότι είναι κατασκευή του 7ου ή, το αργότερο, του 8ου αιώνα.

Το κάστρο έχει διαστάσεις 380x120 μέτρα Διατηρούνται ενδιαφέροντα λείψανα από τα τείχη και την πύλη καθώς και θεμέλια των κατοικιών με την μικρή εκκλησία, αφιερωμένη προφανώς στον Άγιο Λάζαρο, από όπου και το όνομα του υψώματος.

 

Αγία Ζώνη Βλαμαρή

Πάντως τον δυναμισμό που παίρνει ο εποικισμός της Σάμου τον μαρτυρούν και η συχνότητα δημιουργίας μοναστηριών στο δεύτερο μισό του 16^ου αιώνα και τις αρχές του 17^ου

Μεγάλης Παναγίας Κουμαραδαῖοι, έτος ιδρύσεως 1586.

Τιμίου Σταυρού Μαυρατζαίοι, έτος ιδρύσεως 1592

Προφήτη Ηλία Καρλοβασίου έτος ιδρύσεως 1625

 

Προφήτης Ηλίας 

Προφήτης Ηλίας σε Δελτάριο

Μια δεύτερη περίοδο ίδρυσης μονών συνδέεται με το «Κολυβάδικο» κίνημα για το οποίο θα πούμε και παρακάτω.

Για παράδειγμα ο «κολυβάς»  όσιος Ισίδωρος γεννήθηκε στο Μαραθόκαμπο της Σάμου το 1819 και μετά από ασκητική ζωή σε διάφορα ασκητήρια του Αιγαίου  έκτισε γύρω στο 1860 το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονα, στους πρόποδες του Κέρκη.

 

Μετόχι Παναγίας Σπηλιανής Πυθαγόρειο 

Τα βυζαντινά μοναστήρια του νησιού καταστράφηκαν στην περίοδο της λεγόμενης ερήμωσης (1467-1577).

Σώζονται όσα γλίτωσαν από τις πειρατικές επιδρομές :

Η μονή Μεταμόρφωσης Καρλοβάσου, δηλαδή η λεγόμενη Παναγία του Ποταμιού που πήγαμε πρόπερσι,

άλλα  βρίσκονταν στον Κέρκη,

ο Άγιος Γεώργιος Δρακαίων και το ασκητήριο της Παναγίας της Μακρινής

 

Ας δούμε λοιπόν και πρακτικά εδώ στη Σάμο, πως γίνεται η σύνδεση της Θρησκευτικής με την Κοινοτική Ζωή .

 

1. Αρχίζουμε από τα προφανή , από τη Λατρευτική Ζωή και τα Πανηγύρια

 

Το πανηγύρι (η «πανήγυρις») έχει δύο φάσεις: με το λειτουργικό του μέρος πάνω στην αγία Τράπεζα προσφέρεται ο «ουράνιος Άρτος»-Χριστός «εις τροφή του σύμπαν­τος κόσμου».

 Οι ειδικοί λένε ότι γίνεται μια παρέλαση της καθημερινότητας μέσα στη λειτουργία. 

Για πιστοί φέρνουν τα «δώρα» της Δημιουργίας: τον άρτο, τον οίνο, το έλαιο, το ύδωρ, τα άνθη τους  καρπούς των αγρών και ότι άλλο, για να συνδεθούν με το όλον, το πραγματικά αγαθό για αυτούς, τον Θεό.  

Έτσι, ενώ θα περίμενε κανείς να λησμονήσουν οι πιστοί, εισερχόμενοι στο Ναό, τις βιοτικές ανάγκες τους, η Λειτουργία τους καλεί να τις μεταφέρουν εκεί, προσπαθώντας όμως να αποβάλουν την αγωνία γύρω από αυτές. 

Μιλάμε για σεισμούς, λιμούς, λοιμούς, καταποντισμούς, πολέμους και εμφυλίους ακόμα.

«Να προσεύχεστε να μην είναι αιφνίδιος ο θάνατος»,  για να κλείσουμε τους λογαριασμούς μας Η  ζωή δεν είναι χωρίς αντίκρυσμα.  «Ανώδυνα τα τέλη της ζωής , αναπαίσχυντα και ειρηνικά» .

«  Να είναι ευτυχισμένοι  όσοι νιώθουν  να έχουν  μικρές δυνάμεις», αυτό σημαίνει πτωχοί το πνεύματι.

«  Να είναι ευτυχισμένος αυτός που πεινάει και διψάει για δικαιοσύνη ».

Έξω από τον Ναό οι πανηγυριστές, αδελφωμένοι, κάθονται στο κοινό τραπέζι και μοιράζονται τον βιοτικό άρτο, την γιορτή με κρέας ή όχι ανάλογα τις νηστείες, τον οίνο και τα άλλα δώρα του Δημιουργού, για τη χαρά τους και την ολοκλήρωσή τους ως κοινωνικά όντα.

Βέβαια, όσο και να εύχεσαι και να προσεύχεσαι, εκεί που πας να σμίξεις, μπορείς να τσακωθείς για την πρωτιά στο χορό. Αλλού έχουν ξεκινήσει βεντέτες στα πανηγύρια, ίσως και εδώ. 

 

Σε πανηγύρια όπως αυτό της Βροντιανής, συνέρεε κόσμος  πολύς , όχι μόνο από όλη τη Σάμο, αλλά και την μικρά Ασία και άλλη νησιά, γινόταν συνοικέσια, κλείνονταν δουλειές, γινόταν πολιτικές ζυμώσεις.

Σε άλλα μέρη της Ελλάδας υπήρχε και η εμποροπανήγυρις, όπου γινόταν σύμφωνα με τους ιστορικούς το μεγαλύτερο μέρος του τότε εμπορίου. Εδώ φαίνεται στο Πανηγύρι του Τιμίου Σταυρού το έθιμο αυτό και στην Μεταμόρφωση στο Πυθαγόρειο. Εγώ όσο θυμάμαι τον εαυτό μου, πάντα γινόταν και από όσο ξέρω και στην γενιά των γονιών μου. Πάντως δεν είναι τόσο διαδεδομένη αυτή η συνήθεια στη Σάμο.

 

Αντίθετα τα πανηγύρια εδώ είναι συνδεδεμένα με τον χορό.

 

Ο Νικ. Δημητρίου έχει καταγράψει στις αρχές του αιώνα στο πανηγύρι του Σταυρού, στο τρίτο παλιότερο μοναστήρι να έχει  10 ολόκληρες μουσικές κομπανίες, δηλαδή 10 διαφορετικοί τόποι χορού.

Μάλιστα τότε δοκίμαζαν και τους νέους ευρωπαϊκούς χορούς.

Στους χορούς , ειδικά στον μπάλο. εύρισκαν την ευκαιρία οι κοπέλες και τα παλικάρια του χωριού, να εκφράζουν με δίστιχα τον έρωτά τους τα βάσανα και τους καημούς του έρωτα και τις αντιδράσεις των γονιών τους. Τα δίστιχα, λέγονταν με διάλογο. Ένα η νέα, ένα ο νέος. Αν οι σχέσεις τους πήγαιναν καλά, ο διάλογος ήταν πλούσιος, αν όχι σταματούσαν κάπως έτσι :

 

«Καρδιά απαρηγόρητη, παρηγορήσου αυτή σου,
κι άλλες καρδιές το πάθανε, δεν είσαι μοναχή σου»

 

Εγώ θα σας παρακινήσω να σκεφτείτε αυτό.

 Έστω και καλυμμένα η ερωτική επικοινωνία αυτή γινόταν ενώπιον της Κοινότητας. Δεν ήταν καθαρά ιδιωτικό , ούτε αυτό το κομμάτι.

Άλλοι καιροί, άλλα ήθη θα πείτε.

 

Ας πάμε όμως παρακάτω.

Ας πούμε ότι βρίσκουμε εδώ ένα Σεντούκι με το αρχείο της Μονής και αρχίζουμε να ψάχνουμε . Ο μεγαλύτερος όγκος των κωδίκων και των τετραδίων θα αφορούσε την χώρο των Οικονομικών συναλλαγών:

 

Σίγουρα θα  βρίσκαμε  κατάστιχα με ανθρώπους που έφερναν στο μοναστήρι τα γρόσια τους να τα φυλάνε στο Μοναστήρι. Συνήθως τούρκοι που δεν υπήρχαν εδώ, αλλά και κλέφτες δεν έκλεβαν τις Εκκλησίες.

Να σημειώσουμε και την τακτική της «Ζητείας», μαρτυρείται σε άλλα μοναστήρια  αυτή την εποχή, στην Κρήτη ήταν πολύ συνηθισμένο. Μοναχοί με την άδεια των εκκλησιαστικών αρχών περιδιάβαιναν σε   πλούσια μέρη π.χ. Κωνσταντινούπολη, παραδουνάβιες ηγεμονίες, Επτάνησα   με σκοπό να συγκεντρώσουν χρήματα. Δεν είναι παράλογο να έγινε και εδώ, αφού ξεκίνησαν σε ένα ερειπωμένο τόπο. 

Βέβαια τα μοναστήρια που είχαν κι άλλους τρόπους ενοίκια, δωρεές κλπ, να έχουν χρηματική περιουσία, συχνά εξ ανάγκης την περίοδο της Τουρκοκρατίας έπαιξαν και τον ρόλο του πιστωτικού ιδρύματος.

Οι καλόγεροι με αυτά δάνειζαν όσους είχαν ανάγκη πίστωσης, σε μια αναγκαία περίπτωση αύξησης των κτημάτων, σε περιπτώσεις θεομηνιών και πρέπει να πούμε, ότι αν είχες τρόπο να δανειστείς από το μοναστήρι ήταν γενικά καλή ευκαιρία, γιατί διαφορετικά καραδοκούσαν οι μεγαλοκτηματίες δανειστές, αυτοί ήταν οι λεγόμενοι Καλικάντζαροι.

Βέβαια αρκετές φορές τα ενέχυρα από την πλευρά των δανειοληπτών κατέληγαν στο Μοναστήρι.

Τα μοναστήρια πάλι  από αυτά τα λεφτά έδιναν και για να γίνουν δρόμοι, βρύσες και άλλα χρειαζούμενα.

Και οι χωρικοί συχνά εκμεταλλευόταν από την άλλη το γεγονός ότι ήταν «ευαγή ιδρύματα» και ότι δεν θα έφταναν ως το τέλος οι μοναχοί από φόβο θεού με τα χρέη τους.  

Έτσι θα μπορούσαμε να βρούμε ένα χαρτί,  όπου ας πούμε ένας Γρηγόριος ο Ιερομόναχος, ταμίας της μονής είχε αφήσει υπόμνηση στους επίγονους του, για τις οφειλές των ανθρώπων στο ταμείο της μονής, ποιοι από αυτούς είχαν εύλογες δυσκολίες σύμφωνα με αυτόν και ποιοι προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν το Μοναστήρι..

 Οι αδελφοί της Μονής δεν θα πρέπει ούτε να κάνουν συμφωνίες με άδικους ανθρώπους , ούτε να αφήνουν άδικους να κλέβουν το μοναστήρι. Ότι κάνει το μοναστήρι το κάνει για την δόξα Θεού.

Οι μονές δεν έπρεπε να δείχνουν φιλαργυρία και αδικία

 

Ίσως βρίσκαμε και ένα άλλο χαρτί στο Σεντούκι : ο αδελφός Νείλος και   ο αδελφός Δανιήλ. μπλέχτηκαν με ανθρώπους που ήταν  άδικοι.  

Το 1821 ο ηγούμενος της μονής Νείλος δολοφονήθηκε στον Κέδρο ενώ επέστρεφε από το Βαθύ. Το Σεπτέμβρη του 1850 μια οκταμελής ομάδα κακοποιών μπήκε στο μοναστήρι και στη συνέχεια απήγαγε και φόνευσε τον ηγούμενο Δανιήλ. Και για τους δυο φόνους προβλήθηκαν πολιτικοί λόγοι, αλλά στις λίγες πληροφορίες που έχουμε είναι ότι δεν ήταν μόνο πολιτικοί.

 

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι τα Μοναστήρια της Σάμου , δεν ήταν ποτέ αυστηροί ασκητικοί τόποι. Όποιος ήθελε αυστηρή άσκηση μπορούσε να ασκηθεί στις σπηλιές του Κέρκη.

Τα μεγάλα Μοναστήρια της Σάμου, η Βροντιανή, ο Σταυρός, η Αγία Ζώνη στη Βλαμαρή, ήταν Παραγωγικές Κοινότητες Κληρικών και Λαϊκών.  Σε καταλύματα γύρω από το Μοναστήρι, πολλές φορές και «εντός των τειχών» υπήρχαν λαϊκοί , ακόμα και γυναίκες μάλλον μεγάλης ηλικίας συγγενείς μοναχών, που δούλευαν για το μοναστήρι  και απολάμβαναν την προστασία του.

Είναι συχνό το φαινόμενο πολύ φτωχοί, πένητες , άστεγοι θα λέγαμε σήμερα να καταφεύγουν στα Μοναστήρια, να γίνονται παραγιοί. Μετά κάποιοι από αυτούς θα γίνουν δόκιμοι και στο τέλος, ίσως στην δύση της ζωής τους, αφού τελικά δεν έκαναν οικογένεια ιερομόναχοι.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι τα μοναστήρια είχαν περιουσία και μακριά από αυτά , ακόμα και στην Μικρά Ασία. Τέτοιοι άνθρωποι, λαϊκοί εργάτες του Μοναστηριού θα λέγαμε σήμερα, στέλνονταν συχνά ως επίτροποι στα Μετόχια και τα άλλα εξαρτήματα.

Άλλοι νοίκιαζαν την εξάρτημα για κάποια χρόνια, συχνά και μοναχοί από άλλα πιο φτωχά μέρη.

Για να καταλάβουμε την δυναμική αυτού που λέμε παραγωγική κοινότητα μέσα στο ανάλογο Σεντούκι  του Τιμίου Σταυρού θα βρούμε κιτάπι,  όπου λαϊκοί απεσταλμένοι του Σταυρού κάνουν εμπόριο απέναντι στην κοσμοπολίτισσα Μικρά Ασία τα μεταξωτά υφάσματα που έφτιαχναν στην κάθετη μονάδα μεταξιού που είχε ο Σταυρός.

 

Ακόμα ένα στοιχείο ια τον παραγωγικό δυναμισμό των Μοναστηριών της Σάμου Το Μοναστήρι αυτό του Βροντά, το 1869 σύμφωνα με τον Εμμανουήλ Κρητικίδη έφτασε να έχει 400 μοναχούς . Βάλτε δίπλα και τους άλλους που δούλευαν.

Φανταστείτε το τοπίο εδώ..

 

 

Σημαντική ήταν η συνεισφορά των Μοναστηριών στην Υγεία.

Ίσως έχετε ακούσει για τα «λωβιάρικα».

Καλύβια δηλαδή του μοναστηριού σε κτήματα του, ίσως λίγο πιο μακριά από το Μοναστήρι όπου ζούσαν λεπροί απομονωμένοι.

Φαίνεται πως ήταν συχνό φαινόμενο .

Στην Αγία Ζώνη υπήρξε μεγάλη αποικία λεπρών

Πάρα πολλοί λεπροί φαίνεται να περιθαλπόταν και από τους Κολυβάδες στον Μαραθόκαμπο.

Το ζούσαν οι μοναχοί αυτό το πρόβλημα, κάποιοι περισσότερο ζηλωτές είχαν αναλάβει και να τους φροντίζουν.

Μαρτυρείται κάποιος από αυτούς, ο Δαβίδ, κόλλησε και έφτιαξε λωβιάρικο μετόχι μαζί και με άλλους άνδρες που πρώτα φρόντιζεΓια την Ιστορία ένας Λεπρός Βουρλιώτης γύρω στο 1800 συμφώνησε με τη μονή να τις μεταβιβάσει την περιουσία του και να τον φροντίσουν μέχρι να πεθάνει. Φαίνεται ότι τον φρόντισαν καλά , γιατί πέθανε μετά από πολλά χρόνια και αυτό είναι σημειωμένο.  Κατά τα συμφωνηθέντα, η μονή είχε την υποχρέωση να παρέχει στον λεπρό αυτό, σε ετήσια βάση, ιατρική προστασία και τυχόν φάρμακα, καπνό, μικρό χρηματικό ποσό ως «χαρτζηλίκι», σαπούνι, παπούτσια και καυσόξυλα.

Το ζούσαν το πρόβλημα και έτσι πρωτοστάτησαν στην ίδρυση Λεπροκομείου, πρώτα με τον Δεσπότη Κύριλλο και μετά επί Ηγεμονίας.

Ο μέγας Κύριλλος Αγραφιώτης, επίσκοπος Σάμου κατά την περίοδο της Επανάστασης του 1821, μόλις ήρθε στο νησί άρχισε να χτίζει λοιμοκαθαρτήρια, να ιδρύει νοσοκομείο για τους φτωχούς, κάνοντας τον «Λόγιο Ερμή» της Βιέννης να αναφερθεί πάρα πολύ εγκωμιαστικά στο έργο του. Τα Μοναστήρια υποχρεώθηκαν από τον Κύριλλο να συμβάλουν σε αυτά τα έργα.

 

Πάντως γενικότερα στα έργα πρόνοιας ας πούμε , πρωτοστάτησαν Κολλυβάδες Μοναχοί.

Γιατί τους λέγανε όμως «Κολυβάδες»;  Επέμεναν ότι τα μνημόσυνα δεν πρέπει να τελούνται τις Κυριακές, γιατί αυτή είναι η ημέρα της Ανάστασης, αλλά το Σάββατο, που είναι η συνηθισμένη ημέρα για να τιμάται η μνήμη των νεκρών.

Μια μεγάλη μορφή τους ήταν ο Άγιος  Μακάριος που έζησε στην Ικαρία, την Χίο τη Πάτμο και έζησε λίγο στο νησί μας,  τους Μύλους,  όπου άφησε το πνευματικοπαίδι του τον Κωνσταντίνο, που ίδρυσε  Μετόχι στο όνομά του.

Ο Μακάριος συνέταξε την Φιλοκαλία που εκδόθηκε το 1782 και μέσα από αυτή γνωρίζουμε τις διδαχές των ερημιτών της Ορθοδοξίας.

Αυτοί οι εντελώς χαμένοι για τον εαυτό τους φρόντιζαν λεπρούς, ψυχικά ασθενείς κλπ.

Σε αυτές τις διηγήσεις από τους ασκητές που διάβαζαν οι «κολυβάδες», Το να φροντίσεις κάποιον άρρωστο, που κανένας άλλος- για προστασία δική του- δεν θα τον φροντίσει, σε πάει στον παράδεισο.

Έτσι θέλανε να μοιάσουν στα πρότυπά τους… για καλό της Κοινωνίας βέβαια.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι από το 1812 μέχρι το 1815  υπάρχουν γραπτές αναφορές ότι ήρθε η Πανώλη στη Σάμο από την Κωνσταντινούπολη λόγω των οποίων απεβίωσαν πολλοί κάτοικοι στο Βαθύ και το Καρλόβασι, στη Χώρα και στα γειτονικά από χωριά. Η Πανώλη απασχόλησε και τα Μοναστήρια καθώς πέθαναν κάποιοι μοναχοί που δούλευαν μαζί με εργάτες που μολύνθηκαν, ή ταξίδεψαν για λογαριασμό των Μονών.

 

Κλείνοντας αυτό το θέμα πρέπει να σημειώσουμε ότι το Κοινόβιο μοναστήρι , αμέσως μετά την προσευχή,  κύριο καθήκον έχει τη Νοσηλεία και την Πρόνοια.

Αυτό το έκανε πράξη , ο ιδρυτής του Κοινοβιακού Μοναχισμού, Όσιος Παγχώμιος και ο Άγιος Βασίλειος που ήταν ο οργανωτής του Μοναχισμού.  

 

Τέλος η Μονή Βροντά, όπως και άλλες, φαίνεται να είναι στους δωρητές για την ίδρυση του Πολιτικού Νοσοκομείου στο Βαθύ,  που ξεκίνησε τον καιρό της Ηγεμονίας από παρέμβαση Πολιτών και Φορέων, ανάμεσα σε αυτούς και η Εκκλησία.

 

 

Βαθύ 

Ανάλογη είναι η σχέση των Μοναστηριών με την Παιδεία

Πολλά μοναστήρια έδωσαν χρήματα σε μελετηρά Σαμιωτάκια να πάνε να σπουδάσουν. Η αλήθεια είναι όμως ότι αρκετές φορές τα Μοναστήρια υποχρεώθηκαν να συνεισφέρουν.    

Επί Δεσπότη Κυρίλλου και Καρμανιόλων με αρμόδιο για την παιδεία τον Ιωάννη Λεκάτη το 1829 και  η  Μονή Βροντιανής συμμετείχε στη κάλυψη δαπάνης για τη συντήρηση και την λειτουργία των σχολείων του νησιού

Ενώ αργότερα πρωτοστάτησε στην ίδρυση του ιεροδιδασκαλείου «Ανατολή» στο Μαλαγάρι, που έβγαζε Ιερείς και Δασκάλους για τους πληθυσμούς σε όλη την Μικρά Ασία και τα Νησιά του Αιγαίου. 

Η Μονή της Ζωοδόχου Πηγής συνδέεται έντονα με την Παιδεία, αφού εκεί εγκαταστάθηκε ο μοναχός ο Ιγνάτιος Φραγκόπουλος, μετέπειτα και Ηγούμενος της. Τον Ιγνάτιο θα το δούμε και παρακάτω καθώς ήταν και  Καρμανιόλος.

Ήταν δάσκαλος και στη Σμύρνη.  Δημιούργησε ουσιαστικά την Ελληνική Σχολή Βαθέος, στεγαζόμενη στον Άγιο Χαράλαμπο, μετόχι της μονής Μεγάλης Παναγιάς τότε.

Δάσκαλος έγινε για ένα διάστημα ο αδελφός του Θεοδόσιος, ηγούμενος της Ζωοδόχου Πηγής  και αυτός για ένα διάστημα και από και 1836 ως το 1841 Μητροπολίτης Σάμου , όταν τον έδιωξαν γιατί ήρθε σε αντίθεση με τον Ηγεμόνα του Βογορίδη, θεωρώντας ότι δεν έκανε ο ηγεμόνας πολλά για την μορφωτική άνοδο του πληθυσμού.

Γενικώς στη Σάμο δεν έχουμε την εικόνα,  όπου δίπλα σε μοναστήρια υπάρχουν μορφωτικά ιδρύματα.

Πάντως από Μοναχό τον Πορφύριο Ζαμπέτη ξεκίνησε το πρώτο σχολείο του νησιού η «Πορφυριάδα», αλλά και έπειτα το Σχολείο των Μυτιληνιών η «Ευθυμιάδα» από τον  ιεροδιάκονο Ευθύμιο Καλυμνιό.

 

Μεγάλη Παναγία

Μοναστήρια και Πολιτική

Αναφερθήκαμε παραπάνω σε δυο ηγουμένους της μονής Βροντά που φονεύθηκαν για πολιτικούς λόγους. Και το 1821 όταν φονεύθηκε ο Πρώτος οι Καρμανιόλοι παίρνουν την Ηγεσία της Επανάστασης με τον Λυκούργο Λογοθέτη που έχει γίνει Φιλικός και εκπροσωπεί στη Σάμο τον Υψηλάντη και το 1850 που οι Καρμανιόλοι κάνουν κίνημα για να ανατρέψουν τον Ηγεμόνα Βογορίδη με αρχηγό τον Ιωάννη Λεκάτη, γραμματέα και ας πούμε υπουργό Παιδείας του Λογοθέτη, οι αντίπαλοί τους οι κοτζαμπάσηδες Καλικάντζαροι θα συμμαχήσουν με τους Τούρκους.

Η στάση αυτών των δύο μοναχών είναι αμφιλεγόμενη.

Καθόλου αμφιλεγόμενη όμως δεν ήταν η στάση της Εκκλησίας και των ανθρώπων της.

Ενώ θα περίμενε κανείς να είναι απέναντι στο Επαναστατικό Κίνημα εκ του ρόλου της, τελικά μάλλον ήταν μέσα στο κίνημα εν πολλοίς.

 

 Ο ιερομόναχου χατζή Ιωακείμ  ήταν στην πρώτη επιτροπή που πήγε, με την έκρηξη του κινήματος των Καρμανιόλων το 1805, να εκθέσει στην Κωνσταντινούπολη τα παράπονα των Σαμιωτών για την διεφθαρμένη διοίκηση των προκρίτων τους και να πείσει την Υψηλή Πύλη να δεχτεί την πολιτική Αλλαγή. Πριν εμφανιστεί καν ο Λυκούργος Λογοθέτης δηλαδή.

 

Σε αυτό το μοναστήρι σίγουρα θα ερχόταν να ψάλλει και ο Αναγνώστης Σαλαμαλέκης:

Ο Αναγνώστης Σαλαμαλέκης που είχε μάλλον τον κατώτερο κληρικό βαθμό του αναγνώστη, ήταν και αυτός άνθρωπος της Εκκλησίας, αλλά επαναστάτης.

 

¨Εγινε ο Βάρδος των Καρμανιόλων ! Έχει σημασία να ακούσετε αυτά που γράφει:  

 

«Έτζι έκαναν μερικοί σαν τους ανθρωποφάγους
Και οι πτωχοί εψήνονταν στους ήλιους και στους πάγους.
Λοιπόν αυτά εγίνονταν από περίσσια χρόνια
Τρώγαν το αίμα των πτωχών σαν τα κακά τελώνια.

Τρώγαν το αίμα των πτωχών μ’ αυτοί δεν το νοούσαν
μόνον στο Θιό τους έριχναν,
και πάντα εβογγούσαν»....

«’πειδή και ήτον άπρακτοι, δεν ξεύραν το καθένα
δεν είχαν το πολιτικό, ολίγοι ξεύραν πένα.
ο πρώτος πούταν ευφυής στους περασμένους χρόνους
τώρ’ είναι ο κατώτερος ετουτουνούς τους χρόνους
Ως και οι ζευγολάτιδες που σήκωναν τζ’ αλέτραις
κι αυτοί άνοιξαν τα μάτια τους
κι’ εγίνηκαν καθρέπταις.

Ὄχι σκλαβιά βασιλική, ἀμή ἀπ’ τούς δικούς μας,
ἀπ’ τούς συμπατριώτας μας κι’ ἀπό τούς προεστούς μας.
Ἡμεῖς δὲ νά δουλεύωμεν καί ἄλλοι νά τ’ ἁρπούσι
ἐδῶ κι’ ἐκεῖ κατά παντοῦ, νά τά διασκορπούσι.»

 

Αρχιεπίσκοπος της Σάμου την εποχή αυτή είναι ο Δανιήλ από τη Πελοπόννησο.

Αυτός είχε κατηγορηθεί από τους παλιούς κοτζαμπάσηδες ότι υποστήριζε τους Καραμανιόλους.

Θεωρείται ότι αφορμή για την Επανάσταση των Καρμανιόλων έπαιξαν θεομηνίες που πίεσαν τους Αγρότες Οικονομικά.

Ο Δανιήλ λοιπόν έδωσε εντολή να μην εισπραχθούν οι εισφορές των οικονομικά κατεστραμμένων αγροτών προς τα διάφορα εκκλησιαστικά ιδρύματα, την ίδια στιγμή που οι εκμεταλλευτές πρόκριτοι έβρισκαν αφορμή  να αρπάξουν τα κτήματα αυτών που τους χρωστούσαν .

Η πράξη του Μητροπολίτη ήταν εξόχως συμβολική και οι Καλικάντζαροι τον έβαλαν στόχο.  

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όπως έχει ανακαλύψει ο Αλέξης Σεβαστάκης Λαϊκά δικαστήρια των Καρμανιόλων δίκασαν Μοναχούς για ηθικά παραπτώματα. Μια από τις προβλεπόμενες πηγές σύμφωνα  με το Βυζαντινό δίκαιο, ήταν η διαπόμπευση πάνω σε γάιδαρο. Έτσι έκαναν στους Κλέφτες και τους Καταχραστές 

Κανονικά θα έπρεπε η Εκκλησία να αντιδράσει, γιατί η δίκη αυτών των παραπτωμάτων ανάμεσα ακόμα και των Λαϊκών είχε αφεθεί σε Εκκλησιαστικά Δικαστήρια από τους Οθωμανούς, πόσο μάλλον των Κληρικών.

Από ότι έχει ερευνηθεί μέχρι τότε που έγραφε ο Αλέξης Σεβαστάκης, δεν φαίνεται η Εκκλησία να αντιδράει.

Κανονικά θα έπρεπε να αντιδράσει η Εκκλησία γιατί δικάζονταν μοναχοί από τα λαϊκά δικαστήρια, αλλά δεν το έκανε.

Μετά ήρθε ο Κύριλλος, ο οποίος θα μπορούσε να καταταχθεί στους λίγους Κληρικούς που εμφορούνταν από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Πρόσφατα έχουν βρεθεί έγγραφα που τον δείχνουν να διαφωνεί με τον Λογοθέτη. Ωστόσο η δράση του άλλα έδειξε.

Υποστήριξε σθεναρά τους Καρμανιόλους, κατήγγελλε τις αυθαιρεσίες και αδικίες των κοτζαμπάσηδων στο Φανάρι και δεν διάβασε τον αφορισμό του Αλ. Υψηλάντη από τον Γρηγόριο Ε’.

Έφυγε μαζί τους εξόριστος, όταν χάθηκε η Επανάσταση και έγινε η Σάμος Ηγεμονία.

Υπήρξε κάτοχος βιβλίων του Βολτέρου και ιατροφαρμακευτικών συγγραμμάτων  στα γαλλικά και τα ιταλικά, οργάνων αστρονομίας, φυσικής και ιατρικής, τα οποία εγκατέλειψε εδώ μετά τη φυγή του.

Ο Κύριλλος αναφερόμενος στην κατάσταση του κλήρου της επισκοπής του το 1830, αναγνωρίζει ότι βρίσκεται «υπό αμάθειαν» και ότι αυτό είναι αποτέλεσμα του τυραννικού ζυγού και της επακόλουθης φτώχειας.

Είναι γεγονός ότι υποχρέωσε τα Μοναστήρια να δώσουν πολλά για την Υγεία και την Παιδεία και συνεργάστηκε σε αυτό με τον Ιωάννη Λεκάτη, που είναι γνήσιος εκπρόσωπος του Διαφωτισμού με βάση τα γραπτά του, που μελέτησε πάλι ο Αλέξης Σεβαστάκης .

 

Άλλη μια προσωπικότητα της τοπικής Εκκλησίας που συμπαρατάχθηκε ολοκληρωτικά με τους Καρμανιόλους, όντας ιδρυτικό μέλος της μυστικής τους εταιρίας, ήταν ο ιερομόναχος και δάσκαλος Ιγνάτιος που είδαμε παραπάνω ως δάσκαλο, ο οποίος είχε γνώσεις Χημείας, αφού έφτιαχνε Μπαρούτι κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1821

 

Εξορίστηκε και  φαίνεται να θανατώθηκε  τελικά από τους Τούρκους τον καιρό της Ηγεμονίας, επειδή υποστήριξε επανάσταση ενάντια στον Ηγεμόνα Βογορίδη το 1849-1950.

 

Σε κάποιο μοναστήρι της Σάμου ίσως έψαλε και ο Ιωάννης Βακιρτζής, διευθυντής και εκδότης της εφημερίδας «Αιγαίον» και υποστηριχτής του Θ. Σοφούλη από την αρχή. 

Ο άνθρωπος αυτός μεταφράζει στη δημοτική σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο και δημοσιεύει τακτικά στην εφημερίδα του -από το 1912 ως το 1941- τους Ψαλμούς του Δαυίδ. Από μικρός διακονεί  ως αναγνώστης την ενορία του και ξέρει όλους σχεδόν τους ψαλμούς των ακολουθιών απ’ έξω  και δεν «παύει ποτέ να τους μελετά».

Ο ίδιος όμως προτείνει  την κατεδάφιση ενός μάλλον  πεπαλαιωμένου ναού  του χωριού του,  των Μυτιληνιών για να δημιουργηθεί μια ευρύχωρη πλατεία. Ιδιαίτερη σημασία έχει ο λόγος που προβάλλεται. Η πλατεία επιτρέπει «την εισπνοήν του αέρος, όπερ μεγάλην έχει την επίδραση επί της υγείας των κατοίκων. Κάπως έτσι συνδέεται στους ανθρώπους της Σάμου».

Ο Θρησκευτικός με τον Κοινοτικό Βίο κάπως έτσι ενώνονται για τους Σαμιώτες:   Βιώνουν την Εκκλησιαστική παράδοση, λοιπόν, όμως δεν τη  θεωρούν αντίρροπη δύναμη στην καλυτέρευση των όρων διαβίωσης του κοινωνικού συνόλου.

 

 

Ας πάμε όμως πάλι στο Σεντούκι μας που είπαμε ότι βρήκαμε εδώ:

Στα τελευταία χαρτιά του σεντουκιού είναι ένας κατάλογος 10 οικογενειών προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1914 που εγκαταστάθηκαν στο μοναστήρι και  στα μετόχια του, όπως και σε πολλά άλλα μοναστήρια  

 

Θα μπορούσαμε να ανοίξουμε και άλλους Κώδικες  του Σεντουκιού, Να βρούμε τους διάσημους ψαλτάδες της Σάμου, ανάμεσα τους τον μακαριστό Μητροπολίτη Σάμου Ειρηναίο Παπαμιχαήλ, που ήταν και σπουδαίος θεολόγος και φιλόσοφος και αρχηγός της Αντίστασης κατά των Ιταλών και των Γερμανών.

Θα λέγαμε για τις σκωπτικές, χιουμοριστικές, αλλά διδακτικές διηγήσεις για τον Παπά- Ευαγγελινό.

Αλλά αφήνουμε χώρο να τα πείτε εσείς.