Το τελευταίο εργαστήριο ήταν αφιερωμένο στο θέμα "Τέχνη και Εξαρτήσεις", με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ναρκωτικών 2024. Η συνάντηση αυτή ανέδειξε τον ρόλο της τέχνης ως μέσο πρόληψης και αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, καθώς και την ικανότητά της να προσφέρει διέξοδο και θεραπεία.
Τα δύο προηγούμενα εργαστήρια επικεντρώθηκαν στο ψωμί και την σημασία του στον πολιτισμό της Μεσογείου, με ιδιαίτερη έμφαση στην κοινωνικότητα και την οικογένεια. Μέσα από τις συναντήσεις αυτές, οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να εξετάσουν τη διαχρονική σημασία του ψωμιού ως βασικού στοιχείου της μεσογειακής διατροφής και ως σύμβολο της κοινωνικής και οικογενειακής συνοχής.
ΣΚΟΡΠΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΨΩΜΙ, ΤΟ ΑΛΕΥΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΙΤΑΡΙ ΑΠΟ ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΜΟΥ
ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΜΟΥ, ΤΗ ΛΕΚΑ
Η πρώτη μου ανάμνηση σχετικά με το ψωμί είναι από τη βρεφική μου σχεδόν
ηλικία (τα 2- 4 χρόνια μου): θυμάμαι να καθόμαστε γύρω από ένα σοφρά στο
πάτωμα και η γιαγιά μου να ζητάει «μια π ́κουσά ψουμί» από τη μάνα μου για να
συνοδέψει με αυτή το ελάχιστο φαΐ που της είχε απομείνει στο πιάτο.
Ας συνεχίσω, όμως, με το τι θυμάμαι να φτιάχνει η μάνα μου με το αλεύρι, αν και το
θυμάμαι ένας λόγος είναι. Γιατί, όλοι ξέρουμε πώς θυμόμαστε τα πολύ μακρινά
πράγματα: με μια και μόνο το πολύ εικόνα το καθένα ή, σε χειρότερη ακόμα
περίπτωση, απλώς ξέρουμε ότι έχουν συμβεί.
Θυμάμαι, λοιπόν, τη μάνα μου να φτιάχνει με άσπρο αλεύρι, εκτός από ψωμί, τα
εξής:
Τηγανίτες, λουκουμάδες, φύλλο για την κρεατόπιτα και τα μπουρέκια, λάζαρο για
μένα του Λαζάρου, μελομακάρονα, λαμπριάτικα κουλούρια, παντεσπάνι, που τότε
τρώγαμε μόνο του σαν γλυκό, και τέλος, ένα σαρακοστιανό κέικ, που το λέγαμε
πάστα.
Το άσπρο αλεύρι το χρησιμοποιούσε η μάνα μου γιατί, τότε, και το μόνο διαθέσιμο
στο εμπόριο ήταν και πολυτελείας θεωρούταν. Αλλά υπήρξαν και φορές που
προμηθευτήκαμε και μαύρο αλεύρι (το λέω μαύρο γιατί τότε δεν το ξέραμε σαν
αλεύρι ολικής) για να το χρησιμοποιούμε στις τηγανίτες, που έβγαιναν
καταπληκτικές με μαύρο, και για να κάνουμε κρέμα.
Παρεμπιπτόντως, την κρέμα με το μαύρο αλεύρι την έδιναν και στις γυναίκες που
θήλαζαν για να κατεβάζουν γάλα.
Ας αναφέρω, όμως, και τις εντυπώσεις μου από κάποια θεία μου που,
επισκέπτοντάς τη μία μέρα, τη βρήκα να ζυμώνει και τη βοήθησα, μάλιστα, να
κουβαλήσει και τα ψωμιά στο φούρνο του χωριού.
Εκεί (στο σπίτι της), πραγματικά μου έκανε εντύπωση το πόσο πολλά ψωμιά
έφτιαξε (βλέπετε η οικογένειά της ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη από τη δική μου) και
που ζύμωνε σε μια μακρόστενη σκάφη αντί για τη στρογγυλή βαθιά πήλινη λεκάνη
που ζύμωνε η μάνα μου και που, ακόμα, σκέπαζε τη ζύμη και τα ψωμιά με μακριά
μεσάλια και όχι με παλιές κουβέρτες ή φλοκάτες πετσέτες όπως η μάνα μου (η
μάνα μου, στην περίπτωση σκεπάσματος οποιουδήποτε αρτοσκευάσματος με
προζύμι για να ανέβει, συνήθιζε να λέει και ότι τύλιγε το μωρό καλά για να μην
κρυώνει).
Πρόλαβα και δύο φούρνους στη Λέκα:
1. Το φούρνο του Αντώνη του Παπαδημητρίου (Χιώτη) στη θέση που είναι
σήμερα η διώροφη αποθήκη του Κώστα του Βοϊκλή στην αρχή του δρόμου
που ανηφορίζει για την εκκλησία και εκεί περίπου που βρίσκεται και το
κτίριο του Εκπολιτιστικού Συλλόγου του χωριού και
2. Το φούρνο του Δημήτρη του Παπουτσή (Καλίγκου), δυο βήματα πιο πέρα
από την πλατεία.
Πολλές αναμνήσεις έχουν εντυπωθεί στο μυαλό μου για πράγματα που σχετίζονται
με τους δύο αυτούς φούρνους. Κυρίως, πηγαινέλα δικά μου και άλλων για
μεταφορά ψωμιών ή γλυκών μπρος- πίσω στο φούρνο.
Μάλιστα στον πρώτο και στην γύρω από αυτόν γειτονιά, έχω τοποθετήσει στο
μυαλό μου και το έργο του Θεάτρου Σκιών Ο Καραγκιόζης Φούρναρης, που είχα
ακούσει από το ραδιόφωνο ή από κασέτα, και στο οποίο, με τον Καραγκιόζη να
εμπλέκεται, δεν είναι καθόλου παράξενο που μια ψημένη χήνα πετάει από το ταψί.
Σχετικά με το ψήσιμο του ψωμιού σε ιδιωτικούς φούρνους όσον αφορά το χωριό
μου, θέλω να πω ότι, παρόλο που εγώ δεν το πρόλαβα, τα παλιά χρόνια, πολλοί
είχαν φούρνους για ιδιωτική χρήση, τους οποίους χρησιμοποιούσαν ως εξής:
Όταν ένας επρόκειτο να ανάψει το φούρνο του, ειδοποιούσε τους
ενδιαφερόμενους να ψήσουν ψωμί σε αυτόν και, αναλαμβάνοντας να ανάψει το
φούρνο και να ψήσει τα ξένα ψωμιά, αμειβόταν με ένα ψωμί από τον καθένα.
Θα ήθελα να πω και ό,τι άλλα θυμάμαι για το αλεύρι και το σιτάρι.
Παρόλο που ελάχιστα πρόλαβα τον πατέρα μου να σπέρνει καθώς έλειψε από τα
δύο έως τα έντεκά μου χρόνια στην Αμερική, θυμάμαι και σε αλώνι κάπου εκεί που
είναι τ’ς Καλλιουπίτσας του Ρ’μάν(ι), δίπλα στη σταφυλοδόχο της Λέκας, να έχω δει
να αλωνίζουμε και, ακόμα, να περιμένουμε να αλωνίσουμε με τη σειρά μας, με την
αλωνιστική μηχανή αυτή τη φορά, ένα μεσημέρι προς απόγευμα στ’ Τσ’βαλά, εκεί
που είναι σήμερα το ξυλουργείο του Αλέξη Τσάκωνα μετά και κάτω από το
νεκροταφείο.
Αλλά δεν πρέπει να παραλείψω και την ανάμνηση από το μύλο του Γιωργάκη του
Ματθαίου (Μυλωνά) στη θέση Βρυσίτσα της πίσω γειτονιάς του χωριού όπου μια
φορά, τη μοναδική που θυμάμαι, παιδί ακόμα, περίμενα με τις ώρες για να έρθει η
σειρά μας και να μας αλέσουν κάποια ποσότητα σιταριού.
Σε αυτό το μύλο, τον μοναδικό που πήγα ποτέ, τοποθέτησα και τον μυλωνά που, σε
ένα από τα νησιώτικα τραγούδια που μας έκανε γνωστά ο Πάριος κατά τη δεκαετία
του ’70, διώχνει την κοπέλα που τον παρενοχλεί όντας ερωτευμένη μαζί του ως
εξής:
Δεν έχουμε καιρό (να σου αλέσουμε)/δεν ήρθε το νερό/πάρε, κορίτσι μου, το
άλεσμά σου/ και άντε στο καλό (ρεφρέν).
Το ανασκάλεμα στη μνήμη μου όσον αφορά το ψωμί έφερε στην επιφάνεια και που
οι Σαμιώτες μετέβαιναν για εργασία κατά το θερισμό απέναντι στη Μικρά Ασία
κατά την εποχή της ηγεμονίας.
Η μετάβασή τους, φυσικά, γινόταν μέσω του Επταστάδιου Πορθμού και, κατά
μαρτυρία του παππού μου, Θαλασσινού Θαλασσινού, που και ο ίδιος πήγαινε για
δουλειά στην απέναντι στεριά, διαρκούσε όσο έκανε ένας άνδρας να καπνίσει ένα
τσιγάρο.
Από την προαναφερθείσα μετάβαση ή, μάλλον, την επιστροφή των σαμιωτών
ανδρών από το θερισμό στη Μικρά Ασία, είναι εμπνευσμένο και το εξής σατυρικό
λεκάτικο ποιηματάκι:
Σειστή (παρατσούκλι της γυναίκας που σατυρίζεται), μωρέ, Σειστή/έβγα στην
κλαβανή (κλαβανή = καπάντζα)/να γ(ι)δείς τουν Κουσταντή (Κουσταντής = ο
αγαπητικός)/πόρχιτ’ απ’ τ’ν Τσιπουτή.
Τσιπουτή ήταν η περιοχή απέναντι στη Μικρά Ασία που οι Σαμιώτες πήγαιναν για
να εργαστούν.
Η σχέση της Σάμου με το απέναντί της μικρασιατικό κομμάτι ξεκινάει από την
αρχαιότητα, όταν το νησί, προκειμένου να εξασφαλίζει τα σιτηρά του, που δεν
μπορούσε να παράγει εξαιτίας του ορεινού του εδάφους του, κατείχε μεγάλη
έκταση στη Μικρά Ασία (πεδιάδα Καραοβά). Μια έκταση που, καθώς ήταν
ζωτικότατης σημασίας γι’ αυτό, αποτέλεσε, παρεμπιπτόντως, και το λόγο για την
αντιπαράθεσή του με τη Μίλητο.
Θα τελειώσω λέγοντας ότι έχω επηρεασθεί πάρα πολύ από αυτό που έμαθα από
μικρή ότι το ψωμί που ευλογείται στην εκκλησία είτε είναι πρόσφορο είτε άρτος
είναι ιερό και δεν μπορώ ούτε να διανοηθώ να το πετάξω. Αν, όμως, δεν καταφέρω
να το καταναλώσω, γιατί έχει τύχει πολλές φορές να βρεθώ με ευλογές (πρόσφορα)
ή κομμάτια άρτου πολλά, εφαρμόζω πάντα το ενδεδειγμένο: να το αφήνω σε έναν
καθαρό εξωτερικό χώρο, ένα χωράφι παραδείγματος χάρη, για να φαγωθεί από τα
πουλιά.
Έθιξα, όμως, τον αγιασμό του ψωμιού στην εκκλησία και πρέπει να πω πόσο
εντυπωσιασμένη είμαι με τον υπέροχο τρόπο που η Εκκλησία ευλογεί μέσω της
Παναγίας μας- σωστής θεάς γονιμότητας, της τελευταίας κατά σειρά στην ιστορία-
το ψωμί κατά την άκρως ευετηριακή τελετή που ονομάζουμε αρτοκλασία και, μέσω
αυτού, όλα τα καλά και απαραίτητα για τη φυσική και πνευματική ύπαρξη του
ανθρώπου πράγματα, ψέλνοντας εκείνο το εκστασιακό και απογειωτικό «Θεοτόκε
Παρθένε/ευλογημένη συ εν γυναιξί/και ευλογημένος ο καρπός της κοιλίας
σου/κλπ».
Τι Θεσμοφόρια και μεγάρτια (γιορτή και τελετουργία προς τιμή της Δήμητρας) να
νοσταλγούμε; Είναι εδώ μια ανώτερη εκδοχή τους. Και όχι για να κάνουμε χρήση
της μόνο μια φορά το χρόνο. Αλλά, όσο τραβάει η ψυχή μας.
Οι δραστηριότητες της ομάδας έδωσαν στους συμμετέχοντες την ευκαιρία να διερευνήσουν σημαντικά θέματα της συλλογικής και της προσωπικής μνήμης και εμπειρίας μέσα από τις δημιουργικές και διαδραστικές προσεγγίσεις που εφαρμόστηκαν.
.JPG)
.JPG)
