Σενάριο 1900 μ. Χ. : “Λιμήν Βαθέoς - «Belle Époque»”.

Στάση 1 – Πίσω από το Πυθαγόρειο Γυμνάσιο (βλέποντας το Κέντρο Πρόληψης)

       Θα ασχοληθούμε με ένα ατελές σενάριο, κατάλληλο να εξάψει την φαντασία καθεμιάς, καθενός μας. Τα πρόσωπα της Ιστορίας είναι επινοημένα, αλλά θα μπορούσαν να είναι πέρα ως πέρα αληθινά, με βάση όσα έγιναν σε αυτή την Πόλη.

        Κοιτάξτε πίσω σας, είναι το δημοτικό κτήριο που στεγάζει σήμερα το Κέντρο Πρόληψης, τον «Φάρο». Πριν πολλά χρόνια στέγαζε τα Δημοτικά Λουτρά. Γύρω στο 1950 μας είπαν ότι έγινε. Στην “Belle Epoque” για την οποία θα μιλήσουμε υπήρχαν ιδιωτικά λουτρά (1900) στο Κατσούνι με μασέρ παρακαλώ.

Ας πούμε ότι εδώ ερχόταν για να κάνει μπάνιο, ένας νέος που κουτσοδούλευε στο Βαθύ. Αυτός στο δώμα που έχει νοικιάσει κάπου στο Γεφυράκι, βρήκε σ’ ένα κλειστό ντουλάπι ένα χοντρό τετράδιο, σαν αυτά των παλιών λογιστών.

Σε αυτό, ο Ιπποκράτης Χατζηκωστάκης, εκ Παγώνδου Σάμου, ο κάτοχος του τετραδίου και του δωματίου αυτού (που το χρησιμοποιούσε προπολεμικά ως γραφείο), κατέγραψε εντυπώσεις μιας εποχής από το 1870 χοντρικά μέχρι το 1925.

Τα χρόνια αυτά πάνω –κάτω , τα είπανε στην Ευρώπη “Βelle Εpoque”, όμορφη εποχή σε αντιδιαστολή μάλλον με τον «Μεγάλο Πόλεμο», τον Πρώτο Πόλεμο και την   φρίκη που ένιωσαν για παράδειγμα στην Καλλίπολη, λίγο πιο πάνω από εδώ.

Βέβαια ήταν «Όμορφη Εποχή» αλλά  όχι για όλους…

Αν ήσουν Εβραίος στην Ανατολική Ευρώπη,  θα ήσουν στόχος των αρκετών Προγκρόμ, Για παράδειγμα το 1881 στην Ρωσία τους έσφαξαν επειδή θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β’. Να μην πούμε ποια θα ήταν η μοίρα σου αν ήσουν αυτόχθονας των Αποικιών. Για παράδειγμα  στο Κονγκό του Λεοπόλδου του Βελγίου σου έκοβαν τα χέρια, αν δεν δούλευες γρήγορα..

Στην Ευρώπη, πάντως που έχει ο «Δυτικός Άνθρωπος» στο νου του, υπάρχει σχετική ειρήνη μετά τον Γαλλοπρωσικό  πόλεμο (1870-1871), που επικυρώθηκε και από το Συνέδριο του Βερολίνου,  το 1878.

Ασφαλώς υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν μια ποιοτική αλλαγή…

·         το πολιτικό καθεστώς αλλάζει και περισσότεροι άνθρωποι αποκτούν πολιτικά δικαιώματα.

·         Οι πόλεις  μεγαλώνουν και ο ο πληθυσμός γενικά αυξάνεται.

·         Σιγά – σιγά αρχίζει να γίνεται το δικαίωμα της   ψήφου καθολικό, για τους άντρες φυσικά.

·         Τα κοινωνικά κινήματα διεκδικούν περισσότερα δικαιώματα για μεγάλες ομάδες του πληθυσμού. Εδώ ας αναφέρουμε το εργατικό κίνημα: Η εξέγερση στο  Σικάγο είναι 1886. Μέχρι το 1896 όλη Ευρώπη δονείται από τις κινητοποιήσεις των εργατών. Την ίδια χρονιά στο Λαύριο Μεταλλωρύχοι «του δίνουν και καταλαβαίνει». Το 1903 κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες εργατικές διεκδικήσεις στην Σαμο! Την ίδια εποχή εμφανίζεται και το γυναικείο κίνημα..

·         Την ίδια στιγμή οι επιστήμονες κάνουν νέες ανακαλύψεις και εφευρέσεις που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι καταλαβαίνουν τον κόσμο.

·         Η Οικονομική Βάση όλων αυτών είναι οι πρώτες ύλες και έτσι φουντώνει ο αποικιακός ανταγωνισμός  που συνδέεται  με την εκβιομηχάνιση και θα φέρει τον πόλεμο που θα τελειώσει αυτό το παραμύθι..

Γενικά όμως στις αρχές του 20ού αιώνα για πολλούς η Ευρώπη αντιπροσωπεύει την πρόοδο και την ευημερία (δηλαδή την άνετη και εύκολη ζωή).

Το ίδιο και για την Ελλάδα. Επιπλέον η εποχή αυτή συμπίπτει με την εποχή της άνθισης της λεγόμενης «Μεγάλης Ιδέας»: Αυτή η Ιδέα δεν σημαίνει μεγάλο Κράτος χωρικά μόνο, αλλά νίκη της Ελλάδας, που είναι φορέας (εκ της Ιστορίας της βεβαίως βεβαίως…) του Ευρωπαϊκού Φωτός  στην Ανατολή. Μόνο που τα φώτα αυτά τα συναντήσανε -έστω αργά- Σλάβοι και Τούρκοι και από τα πολλά φώτα έπιασε φωτιά…

Για την Ελλάδα βέβαια δεν είναι ειρηνική εποχή, αλλά παρά τους πολέμους- η αισιοδοξία και η επέκταση συνεχίζεται μέχρι το 1922 και η φάση εδώ κλείνει με την Μικρασιατική Καταστροφή.  

Για την Σάμο η  belle époque  τρέχει στα χρόνια της  Ηγεμονίας 1832-1912, δεν έχει δηλαδή η Σάμος- εκτός ίσως από τους εθελοντές που πάνε, εμπλοκή στα πολεμικά γεγονότα οπότε ενδεχομένως η «belle epoque» είναι πιο παρούσα…

Πριν συνεχίσουμε την βόλτα μας να σας πούμε ότι το τετράδιο του κ. Ιπποκράτη, χάθηκε, γιατί μάλλον «έκαιγε» πρόσωπα και υπολήψεις, αλλά επειδή ο εργατάκος που το βρήκε, έλεγε -εκεί που στεγνώνανε μετά το μπάνιο τους- το περιεχόμενο του, μεγάλο μέρος του έχει διατηρηθεί προφορικά σαν αστικός μύθος στην πόλη μας…

Στάση 2 - Πυθαγόρειο Γυμνάσιο 

Στην πρόσοψη, πάνω ακριβώς από την κεντρική είσοδο, υπάρχει ανάγλυφο του Πυθαγόρα, καθισμένου σε ανάκλιντρο και από κάτω η επιγραφή: «ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΣΑΜΙΩΝ». Πάνω από το ανάγλυφο υπάρχει άλλη επιγραφή: «ΤΟ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΝ ΤΟΥΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΙΔΡΥΘΗ ΕΝ ΕΤΕΙ 1882 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΔΟΣΙΔΟΥ ΗΓΕΜΟΝΈΥΟΝΤΟΣ».

Ας ξαναγυρίσουμε στο Ιπποκρατάκ’: Έρχεται εδώ μαθητής Γυμνασίου μαζί με το κτήριο  το 1882 και  αρχίζει να κρατά ημερολόγιο.  

Η προσέλευση των χωριατόπαιδων έχει γίνει πιο έντονη, έχουν κάνει δουλειά τα σχολεία των χωριών και τα λεγόμενα  «Ελληνικά  Σχολεία». Πιο μπροστά, από το 1857, λειτουργούσε Γυμνάσιο σε κτήριο στο βόρειο μέρος των φυλακών, δηλαδή τα σημερινό «Αρχείο» (ΓΑΚ ΣΑΜΟΥ). Εκείνο το κτήριο κρίθηκε ως ακατάλληλο διότι δίπλα ήταν το Νεκροταφείο.

Το Ιπποκρατάκ’ έχει κατεβεί πικραμένο. Ο πατέρας τους νοικοκύρης γεωργός  έχει χρεοκοπήσει . Τ΄πήρανι τα χουράφια..

Η έλλειψη ρευστού χρήματος για τις αγροτικές οικογένειες, οδηγεί στο δανεισμό «επί εξωνήσει», όταν είχαν να αντιμετωπίσουν κάποιο έκτακτο περιστατικό, π.χ. μια σοβαρή αρρώστια μέλους τους.Δεν υπήρχαν τράπεζες να δανείζεσαι αλλά μόνο, ιδιώτες δανειστές, οι οποίοι ήταν οι ίδιοι συνήθως που αγόραζαν την σοδειά.  

Έτσι συνέβη και στου Ιππουκρατάκ’, αρρώστ’ση. Έπαθε «θέρμες», δηλαδή ελονοσία, στην Κολώνα, που κάνει το καλό σταφύλι, στον κάμπο όπου δούλευε με τον μπουμπά τ’ ...

Ευτυχώς είχε γίνει το νοσοκομείο 1875-1877 με έρανο των απανταχού Σαμίων. Δυο στήλες στο σημερινό νοσοκομείο, στην είσοδο απέναντι από το Κυλικείο, το μαρτυράνε. Το  Πολιτικό Νοσοκομείου Σάμου, θεμελιώθηκε το 1875 και λειτούργησε σύμφωνα με τον αρ. 975 Σαμιακό Νόμο από το 1877 μέχρι την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα το 1914. Στο χώρο αυτόν συνέχισε να λειτουργεί μέχρι που έγινε το καινούργιο κτήριο το 1948.

Το 1898  ο θεατρικός συγγραφέας, δημοσιογράφος, Paul Lindau θα ταξιδέψει στην Σάμο και θα 

επαινέσει την Σάμο για το καλό επίπεδο της υγείας των κατοίκων

Παρόλα αυτά, το Ιπποκρατάκι χρειαζόταν φάρμακα, ιδιώτες γιατρούς  κτλ. Είπαμε είμασταν καλύτερα από άλλα μέρη, αλλά μην φανταστείτε και πλήρη ανάπτυξη «Εθνικού Συστήματος Υγείας»…

Η οικογένεια χρωκόπησε αλλά το έσωσε το βλαστάρι και ο μπαμπάς του, φιλοπρόοδο στοιχείο, τον έστειλε στο Γυμνάσιο, αφού σώθηκε και είχε μυαλό το παιδί να προκόψει. Ήταν βέβαια και ο αδελφός της μάνας του ο Πιλουπίδας, που ήταν γραμματικός στην Ηγεμονική διοίκηση και ήρθε  να μείνει μαζί του.

Η οικογένεια του Ιπποκράτη δεν ορθοπόδησε άμεσα, γιατί μόλις πήρανε λιγάκι τα πάνω τους ….ήρθε η πτώση της τιμής του κρασιού, αλλά και η φυλλοξήρα.

Οι γονείς του Ιπποκράτη και ο μεγάλος του αδελφός έφυγαν στη Μικρά Ασία για λίγα χρόνια. Όχι όλο τον χρόνο, αλλά τον περισσότερο έμεναν εκεί. Είναι η «περιοδική μετανάστευση» στη Μ. Ασία, που πάντα υπήρχε- πήγαιναν ως αγρεργάτες πολλές φορές και ως κολλήγοι στα απέναντι τσιφλίκια- με τη φυλλοξήρα  όμως θα ενταθεί αυτή η «περιοδική μετανάστευση».

Σημαντικό: Από  τους περιοδικούς μετανάστες μεταφέρεται η καπνοκαλλιέργεια και στη Σάμο, για την οποία θα πούμε αρκετά στην συνέχεια.  

Οι πτωχεύσεις θα απασχολήσουν και ορισμένους Ηγεμόνες, όπως τον Κωνσταντίνο Αδοσίδη, αυτόν που έχτισε το Γυμνάσιο,  το 1874. Η πρότασή του να ανασταλούν οι κατασχέσεις των κτημάτων για λίγο καιρό μέχρι την προσεχή συγκομιδή, θα απορριφθεί από την Βουλή των Σαμίων.

Είπαμε λίγο παραπάνω ότι το Ιπουκρατάκ’ ήρθε στο θείο Πελοπίδα που  ήταν υπάλληλος της Ηγεμονίας.

Η ένταξη στην υπαλληλική τάξη, προϋπέθετε και σχετική εκπαίδευση. Αυτό ήταν ένα σπουδαίο κίνητρο για την εξουθενωμένη αγροτική τάξη, ώστε να ωθήσει τα παιδιά της στη βασική εκπαίδευση της εποχής.

Έτσι, όσο πιο φτωχό ήταν το χωριό, τόσο μεγαλύτερη ήταν η ανάγκη να πάνε στο σχολείο τα παιδιά, για να έχουν αργότερα μια διαφορετική διέξοδο στη ζωή τους. Υπάρχουν μελέτες που καταμαρτυρούν ότι η προσέλευση στην εκπαίδευση στην Σάμο ήταν σημαντικά πιο ισχυρή από ότι στην Μακεδονία ή την Κρήτη, ή άλλες περιοχές έξω από το ελληνικό κρατίδιο.

Τον Ιπποκράτη λοιπόν σιγά –σιγά τον αναλαμβάνουν πλήρως ο θείος Πελοπίδας και η γυναίκα του που δεν έχουν παιδιά. Ο Ιπποκράτης γίνεται Βαθιώτης συνειδητά, γιατί γοητεύεται από την μικρή πρωτεύουσα του Πριγκηπάτου και από την πλευρά του δεν έχει άδικο: Μαθαίνει  2 Ευρωπαϊκές γλώσσες στο Γυμνάσιο.  Και το 1887 τελειοποιεί τα γαλλικά του στην δημόσια σχολή ξένων γλωσσών με πολύ χαμηλά δίδακτρα.

Γενικά το Βαθύ βιώνει αυτή την εποχή μια Εκπαιδευτική  Άνοιξη. Το 1890 ιδρύεται το ιδιωτικό εμπορικό λύκειο «Σπυρίδη». Το 1902 ιδρύεται η «Μαυρογένειος» Τεχνική Σχολή, στο Μαλαγάρι. Κάποια στιγμή εγκαθίσταται στο κτήριο αυτό το Ιεροδιδασκαλείο «Η Ανατολή». Η σχολή αυτή φιλοδοξούσε να στελεχώσει με δασκάλους και ιερείς τον περιφερειακό Ελληνισμό.

Αλλά και τα κοριτσάκια δεν τα ξέχασαν:

Το 1850 λειτουργεί το πρώτο Παρθεναγωγείο χάρη στη σύζυγο του ηγεμόνα Γκίκα. Το 1911 μεταφέρεται στο Καρλόβασι καθώς το πρόγραμμά της καλύπτεται από την Γαλλική σχολή Καλογραιών που ήδη λειτουργεί παράλληλα. Η Γαλλική σχολή Καλογραιών Saint  Joseph λειτουργεί στο λιμάνι του Βαθιού από το 1901. Διαθέτει και οικοτροφείο για τις κοπέλες από τα χωριά. Οι κοπέλες -παράλληλα με τις εγκύκλιες σπουδές- μαθαίνουν εργόχειρο, ραπτική, γαλλικά και πιάνο. Ένας από τους δασκάλους που δίδαξαν εδώ είναι ο Κωνσταντίνος Κατεβαίνης, γι’αυτό και ο δρόμος μπροστά φέρει το όνομά του. Ο Κατεβαίνης βοηθήθηκε από το Σαμιακό Δημόσιο για να σπουδάσει και να βοηθήσει με την σειρά του τους νέους του τόπου. Από το 1863 χορηγήθηκαν υποτροφίες σε νέους για συνέχιση των σπουδών τους. Ένας ήταν και ο Κατεβαίνης.

Πώς να μην θαμπωθεί το Ιπποκρατάκι… Αχ πως του αρέσει να ανεβαίνει με τον φίλο του, Αλέξανδρο Πασχάλη, στα ατμόπλοια για να πουλήσουν ταμπάκο και να βλέπει τις κυρίες με τα πέπλα, τα κρινένια πρόσωπα των κοριτσιών με τα ομπρελίνα!

Κατέβαινε την μαρμαρένια σκάλα για να πάει να βρει τον θείο του όλο καμάρι, τον θείο του που φορούσε την επίσημη λιβρέα του υπαλλήλου, έστω και τριμμένη, αφού δεν είχε άλλη…έβγαζε από το καλαθάκι του το κολατσιό μέσα από το μαντήλι, το κεντημένο από την θεία  με δυο «μουλινέδες» με τα αρχικά του και ένα ρόδο στη μέση.

Ο γενικός κανόνας για τον αστό αυτής της εποχής, είναι να αγωνίζεται ώστε όλη η τοπική κοινωνία να εγκολπωθεί τον «ευρωπαϊκό πολιτισμό», όπως βέβαια αυτός τον εννοούσε.  Και αυτό ξεκινάει με την αρχιτεκτονική εικόνα της πόλης. Η δημοτική αρχή του Λιμένα Βαθέος (1875-76) απαγόρευσε να κατασκευάζονται σπίτια με ανατολίτικη εξωτερική όψη στην πρωτεύουσα. Αργότερα στήνει στην κεντρική πλατεία της πόλης,  δημοτικό ρολόι, απομίμηση του πύργου  του Άιφελ, το οποίο ξηλώνεται πολύ γρήγορα, επειδή προκαλούσε θυμηδία. Αργότερα χτίζονται πολλά κτήρια με νεοκλασικό ρυθμό (η μόδα της εποχής) για να στεγάσουν τις δημόσιες υπηρεσίες, αλλά και τους πλούσιους.  

Η Σάμος συνδέεται με πολλά λιμάνια της Μεσογείου και όχι μόνο. Την επισκέπτονται Γάλλοι, Ιταλοί, Αυστριακοί ναυτικοί, έμποροι και περιηγητές. Επιπλέον στο μεταίχμιο του 20ου αιώνα υπάρχει τακτική συγκοινωνία απευθείας,  αλλά και με ανταπόκριση από τη Σμύρνη,  με λιμάνια της Μεσογείου, της Μαύρης Θάλασσας, αλλά και της Βόρειας Ευρώπης (π.χ. Άμστερνταμ).  Οι ναυτικοί και οι ταξιδιώτες θα διαφημίσουν τον καπνό της, ανοίγοντας τον δρόμο των ευρωπαϊκών αγορών για την νεότευκτη βιομηχανία.

Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει: η Σάμος είναι ένα μέρος δίπλα στην Σμύρνη, όπως η Χαλκίδα ήταν δίπλα στην Αθήνα μετέπειτα … αλλά επιπλέον με ένα ιδιότυπο, φορολογικά ενδιαφέρον και «πιο ευρωπαϊκό καθεστώς», αλλά μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία.

Στάση 3 - Πασχάλειο Μουσείο

Βλέπουμε το πίσω μέρος του Πρώτου Μουσείου της Σάμου .

Πασχάλειο Μουσείο, από το όνομα του ιδρυτή του. Αρχαιοφυλάκιο και βιβλιοθήκη μαζί αρχικά.

Ο Ιπποκράτης, ενώ ήταν μαθητής ακόμα του Γυμνασίου, έμαθε από τον αρχιμανδρίτη Ιγνάτιο, φίλο του Θείου Πελοπίδα, ότι βρέθηκαν στο Ηραίο σημαντικοί αρχαιολογικοί θησαυροί που τους πήρανε οι Γάλλοι στην πατρίδα τους. Είναι η λεγόμενη αποστολή Miller. Στο Λούβρο υπάρχουν αρχαιότητες από τη Σάμο, που αποκτήθηκαν  μόλις το 1881. Για τα αρχαία του μιλάει και ο φίλος της οικογένειας Θεμιστοκλής Σοφούλης, νεαρός που σπουδάζει αρχαιολογία.

Οι ανασκαφές του Ηραίου είχαν φέρει στο φως χιλιάδες αντικείμενα, τα οποία, όσα δεν έπαιρναν οι ξένοι, βρίσκονταν σε πρόχειρες αποθήκες χωρίς φύλαξη και συντήρηση. Ήταν λοιπόν επιτακτική η ανάγκη ιδρύσεως ενός Μουσείου.

Ο ηγεμόνας Γκίκας, το 1855,  και ο διάδοχός του Αριστάρχης, τον Αύγουστο το 1859,  κάνουν σχετικές εισηγήσεις, αλλά  τίποτα δεν έγινε. Οι βουλευτές δεν ψηφίζουν πίστωση για την ανέγερση Μουσείου, γιατί τα οικονομικά της Ηγεμονίας δεν είναι ανθηρά. Σαν Μουσείο χρησιμοποιήθηκε το 1895 μια μικρή αίθουσα του Πυθαγορείου Γυμνασίου και αργότερα, το 1902, ιδρύεται ένα μικρό Μουσείο στο Πυθαγόρειο.

Ποιος έκανε πρώτος συστηματική Ανασκαφή στο Ηραίον;

Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας, ήταν Αρχαιολόγος το επάγγελμα, σπουδασμένος στην Γερμανία. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, αναγορεύθηκε υφηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ως αρχαιολόγος συμμετείχε σε πολλές ανασκαφές. Μεταξύ άλλων ήταν υπεύθυνος και για τις ανασκαφές στην αρχαία Μεσσήνη το 1895. Στην πολιτική μπήκε από σπόντα: Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του είχε άδοξο τέλος, επειδή το Πανεπιστήμιο Αθηνών δεν τον εξέλεξε τελικά τακτικό καθηγητή Αρχαιολογίας. Έτσι, το 1899 ο Σοφούλης επέστρεψε στη γενέτειρά του, τη Σάμο. Το 1902 κάνει ανασκαφή και στο Ηραίον, την ίδια χρονιά μάλιστα που εκλέγεται πρόεδρος της Βουλής των Σαμίων.

Και φτάνουμε στο 1906. Στις αρχές του έτους ο μεγαλέμπορος της Σάμου Αλέξανδρος Πασχάλης στέλνει επιστολή στη Βουλή των Σαμίων και δηλώνει ότι προσφέρεται να αναγείρει με δικές του δαπάνες κτίριο για τη στέγαση των αρχαιοτήτων και της Βιβλιοθήκης.

Η ανέγερση του Μουσείου καθυστερεί, γιατί ο Πασχάλης θέλει να τελειώσει πρώτα τον Άγιο Σπυρίδωνα. Έτσι ο θεμέλιος λίθος θα κατατεθεί το 1909 και η ανέγερση του κτιρίου θα ολοκληρωθεί το 1912.  Όλα αυτά τα ξέρει το Ιπποκρατάκι, γιατί είναι πλέον νεαρός δικηγόρος, ο έμπιστος του Πασχάλη …

Το 1921 ο Πασχάλης παραχώρησε το κτίριο του Μουσείου μαζί με το γύρω οικόπεδο στον Δήμο Σαμίων.

Στάση  4 - Δημαρχείο - Βουλή των Σαμίων,  Ηγεμονικός Κήπος, Ηγεμονικό Μέγαρο

Ο Θείος Πελοπίδας, ήταν όπως είπαμε γραφέας της Ηγεμονικής διοίκησης. Πιστός της Ηγεμονίας. Ο  Ιπποκράτης ανδρώνεται σε ένα συντηρητικό περιβάλλον.

Πήγαινε στους Ηγεμόνες με τον  Θείο Πελοπίδα. Είχε μπει και στη μεγάλη Σάλα που είχαν τον Θρόνο τους. Το Ηγεμονικό Μέγαρο ορθωνόταν  στο  σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το ξενοδοχείο Ξενία, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, χτίστηκε επί ηγεμόνος Φωτιάδη (1874-1879). Το κτήριο αποτεφρώθηκε το 1943, επί γερμανικής κατοχής, και στο ίδιο μέρος χτίστηκε, όπως προείπαμε, το ξενοδοχείο Ξενία.

Ο Ιπποκράτης είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει πολλές φορές με τον ηγεμόνα Κ. Καραθεοδωρή, πατέρα του γνωστού μαθηματικού και να εκτιμήσει την ευρύτατη μόρφωσή του και τις προοδευτικές ιδέες του, όμως έβλεπε ότι το σύστημα με τις παλιές κάστες που οδήγησαν τους γονείς του στην πτώχευση δεν θα βοηθούσαν. Μόνη ελπίδα η ένωση με την Ελλάδα, χωρίς Σουλτάνους και μπαξίσια. 

Δεν έφταιγαν για όλα Ηγεμόνες, άλλωστε συνδιοικούσαν με την Βουλή, όπου μέχρι το 1902 κυριαρχούσαν οι συντηρητικοί, που λες πως βγήκαν από το ίδιο καλούπι  που είχαν βγει και οι «Καλικάτζαροι», οι προεπαναστατικοί δηλαδή προύχοντες.  Αρκετοί Ηγεμόνες έδειξαν  ευελιξία στο να προστατέψουν άμεσα και να στηρίξουν κάθε νέο βήμα παραγωγικού εκσυγχρονισμού. Οι ηγεμόνες ήταν άτομα της αριστοκρατικής γραφειοκρατίας του οθωμανικού κράτους. Κοσμοπολίτες και λάτρεις της Ευρωπαϊκής «κουλτούρας». Το περιβάλλον στο οποίο ανατράφηκαν ήταν αυτό της Βαλκανικής πόλης. Έμπαιναν ξαφνικά στο «θρόνο» κάποιου μικρού κρατιδίου, στο οποίο ήθελαν να βάλουν και την σφραγίδα της δικής τους έμπνευσης.

Τα μεγάλα δημόσια έργα (επέκταση λιμένων) που πραγματοποιήθηκαν, παρά τις αντιρρήσεις κάποιων κομματαρχών, όπως  η κατασκευή ενός βασικού δικτύου αμαξιτών οδών, έγιναν και με την δική τους συμβολή αφού ήταν ο κύριος φορέας της εκτελεστικής εξουσίας. Τα δημόσια έργα που κατασκευάζονταν στη Σάμο τα τέλη του 19^ου αιώνα, ήταν ασύγκριτα περισσότερα και πιο εκτεταμένα από αυτά που την ίδια εποχή ήταν σε εκτέλεση στα γειτονικά νησιά (Χίος, Λέσβος) σύμφωνα με μαρτυρίες περιηγητών της εποχής (Karl Krumbacher, «Ελληνικό ταξίδι»).

Φανταστείτε τον Ιπποκράτη μαζί με τον θείο να συναντά τους Ηγεμόνες μέσα στον Ηγεμονικό Κήπο, εδώ στο σπιτάκι που ξεκουραζόταν και να κάνει βαθειές μετόνοιες… Να έρχεται μετά στην βουλή και να ακούει τους υπερσυντηρητικούς συχνά βουλευτές…

Ο Ιπποκράτης θα σπουδάσει Νομική στην Αθήνα και γυρίζοντας περίπου το 1900 θα γίνει  έμμισθος δικηγόρος του Αλέξανδρου Πασχάλη. Τον έχει γνωρίσει από μικρός, όταν ο Πασχάλης ανέβαινε στα ατμόπλοια για να πουλήσει τα χειροποίητα τσιγάρα που έφτιαχνε αυτός κι η μάνα του από ένα μικρό χωραφάκι που καλλιεργούσαν…

Το Βουλευτήριο (Σημερινή Δημαρχία) : Θεμελιώθηκε το 1892 από τον ηγεμόνα Καραθεοδωρή και  αποπερατώθηκε επί Κοπάση  το 1909 ( θα τον δούμε παρακάτω: Ο ίδιος ο «τρισκατάρατος» Κοπάσης που έφερε τον Τούρκικο Στρατό στη Σάμο).

 Ο Ιπποκράτης όταν θα έρθει στη Σάμο, αμέσως, παρά τις αντιδράσεις του θείου του, θα κάνει παρέα με τους φιλελεύθερους διανοούμενους, οι οποίοι είχαν αρχίσει να γίνονται διακριτή ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: Ένας είναι ο Γεώργιος Καρατζάς, ένας προοδευτικός και μαχητικός αστός διανοούμενος, διαμαρτύρεται γιατί κάποιοι αποκαλούν τη Σάμο Ελβετία της Ανατολής, τη στιγμή που δεν υπάρχει « παιδεία, και δικαιοσύνη άξια περιωπής.» Ο ίδιος στην εφημερίδα του το 1900 καταγγέλλει ότι οι ψηφοφόροι είναι δέσμιοι των κομματαρχών, που δεν είναι άλλοι από τους δανειστές, οι οποίοι με σημαδεμένα ψηφοδέλτια ελέγχουν τις εκλογές και χαίρεται γιατί οι επικείμενες εκλογές θα γίνουν με σφαιρίδια. Φίλος του είναι και ο Ι. Βακιρτζής που προτείνει δημοσιογραφώντας, καινοτομίες στον χώρο της οινοποιίας προς όφελος  των αμπελουργών που υποφέρουν,  οι οποίες πολύ μετά την ίδρυση της Ένωσης Οινοποιητικών Συνεταιρισμών  θα γίνουν πραγματικότητα. Αυτοί θα κάνουν αρχηγό τους το Σοφούλη .

Έτσι, ο Σοφούλης εκλέχθηκε πρόεδρος της Βουλής των Σαμίων (δηλ. πρωθυπουργός) των Σαμίων το 1902...Ο  Σοφούλης χάνει τις εκλογές το 1904 και ξανακερδίζει το 1906… 

Το «προοδευτικό κόμμα» του Θεμιστοκλή Σοφούλη, που  εξέφραζε τα δυναμικά αστικά στρώματα, θα προσπαθήσει δύο φορές στις αρχές του αιώνα να ιδρύσει κεντρική τράπεζα στο νησί σε συνεργασία με ελληνικά πιστωτικά ιδρύματα. Η Οθωμανική κυβέρνηση ως επικυρίαρχη θα απορρίψει και τις δυο σχετικές συμφωνίες. Η αστική τάξη της Σάμου, είδε έτσι πως ήρθε η ώρα της ρήξης.

Το 1908, ο ηγεμόνας Ανδρέας Κοπάσης έφερε οθωμανικό στρατό στη Σάμο, παραβιάζοντας τα προνόμια του νησιού. Ακολούθησαν συμπλοκές με νεκρούς στην περιοχή της πρωτεύουσας, για τις οποίες ο Σοφούλης και οι στενοί συνεργάτες του κρίθηκαν ένοχοι και καταδικάσθηκαν ερήμην σε θάνατο από το Κακουργοδικείο της Σάμου.

Για να αποφύγει τη σύλληψη, ο Σοφούλης κατέφυγε στην Αθήνα, όπου άρχισε να οργανώνει επαναστατικό σώμα για την εκδίωξη των Τούρκων από το νησί του. Στις 11 Νοεμβρίου 1912 η Σάμος κήρυξε επισήμως την ένωσή της με την Ελλάδα και τη διακυβέρνηση του νησιού ανέλαβε προσωρινή κυβέρνηση υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη.

Η κήρυξη της Ανεξαρτησίας έγινε δίπλα στον Αη Σπυρίδωνα, όπου εκτίθεται και η σχετική απόφαση.

Στάση 5 - Άγιος Σπυρίδωνας

Εδώ λειτούργησε ο καλλίφωνος πάπα Ιγνάτης – φίλος του θείου Πελοπίδα, Πνευματικός του Ιπποκράτη . Ήρθε από Ιεροσόλυμα και έμενε στην Ζωοδόχο Πηγή. Όταν έγινε ο Ναός ορίστηκε εφημέριος, άλλωστε  ο αρχικός ναός τον Αγίου Σπυρίδωνος (δηλαδή το μικρό εκκλησάκι που ήταν αρχικά μέσα στον Κήπο) ήταν Μετόχι της Ζωοδόχου Πηγής, ο Άγιος Νικόλαος της Αγίας Ζώνης κι ο Άγιος Χαράλαμπος της Μ. Παναγίας..

Στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου είναι γραμμένο, “ΚΤΙΤΩΡ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΣΧΑΛΗΣ 1909”.

Ο Αλέξανδρος Πασχάλης – να το άγαλμά του- γύρω στο 1880 άρχισε μια πρώτη καλλιέργεια καπνού για τον εαυτό του, δηλαδή για την κατασκευή χειροποίητων τσιγάρων σ’ ένα μικρό μαγαζί που είχε κάπου στο κέντρο της πόλης μας. Η δουλειά φαίνεται πως πήγε καλά και η καλλιέργεια καπνού άρχισε να διαδίδεται. Λέγεται πως ο Πασχάλης εκμεταλλεύτηκε τα πλοία της γραμμής που ξεκινούσαν από την Σμύρνη και είχαν την Σάμο στους σταθμούς τους, ανέβαινε πάνω πουλούσε τσιγάρα στους Ναυτικούς και στους άλλους κοσμοπολίτες επιβάτες έτσι έγινε γνωστό το προϊόν του, που ήταν βέβαια άριστης ποιότητας….

 Ο Ιπποκράτης τον έβλεπε στο μικρό μαγαζί του πιάσανε φιλίες. Μαζί ανέβαιναν στα καράβια, όπως είπαμε και μετά, όταν έγινε νομικός, ο φίλος του είχε προκόψει και έγινε το εφαλτήριο του  για την υψηλή Κοινωνία. Πρώτα έμαθε όμως ευρωπαϊκούς χορούς, για να εντυπωσιάσει την μέλλουσα σύζυγό του, κόρη γνωστού κι ευκατάστατου εμπόρου.   

Με κυρίαρχο τον Αλέξανδρο Πασχάλη, γνωστό βέβαια σαν μεγάλο ευεργέτη της Σάμου αργότερα, αναπτύχθηκε η επεξεργασία του καπνού, με αποτέλεσμα να παράγονται χειροποίητα τσιγάρα και να έχουμε κάθετη, όπως λέμε σήμερα, εκμετάλλευση του προϊόντος. Τον Σεπτέμβριο του 1905 τοποθετείται ο θεμέλιος λίθος, δίπλα στο Τελωνείο, του σιγαροβιομηχανικού κτιρίου Πασχάλη.

Θα δούμε κι άλλα βιομηχανικά κτήρια σε λίγο κάνοντας βόλτα στο Καπνοκοπτήριο.

Στη Σάμο, που την περίοδο αυτή ήταν αυτόνομη Ηγεμονία υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι αδελφοί Μανώλης και Σταμάτης Καραθανάσης ίδρυσαν στο Βαθύ, το 1882, εταιρεία με την επωνυμία «Μ.Χ. Καραθανάσης & Σία» (M.C. Carathanassis & Co). Η εμπορική αυτή επιχείρηση καπνού αλλά και παραγωγής χειροποίητων τσιγάρων λειτούργησε μέχρι το 1943.

Στάση 6 - Καπνοκοπτήριο

Ο Ιπποκράτης μετά τον θάνατο του Πασχάλη, ασχολείται και ο ίδιος με το εμπόριο καπνού με πολλούς ρόλους (από πληρεξούσιος δικηγόρος του Herman, έμπορος καπνού ο ίδιος και ουσιαστικά διευθυντής αυτού του κτηρίου, όταν οι Βενιζελικοί είχαν την εξουσία). Μέσα από εδώ θα δώσει μάχες με τους συνδικαλισμένους καπνεργάτες, «τι θέλουν να γυρίσουμε στα χωράφια με τους δανειστές; Δεν βλέπουν την αλλαγή που έγινε αυτά τα χρόνια; Θέλουν να τρώνε με χρυσά κουτάλια, αλλά θα χάσουν και τα λίγα σίγουρα που έχουν».  Παράλληλα όμως μέσα από εδώ θα κινηθεί με κάθε τρόπο για να στεγαστούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες- εργάτες του είτε έμμεσα, είτε άμεσα, οι περισσότεροι- στα παρακείμενα προσφυγικά.

Το πρώτο σωματείο εργατών είναι των σιγαροποιών «Η Ομόνοια» (1903), το οποίο, αμέσως μετά την ίδρυσή του, αρχίζει τις διεκδικήσεις, ανάμεσα στα άλλα και την καθιέρωση του οχταώρου. Το σωματείο αυτό διαλύεται με συνοπτικές διαδικασίες τον ίδιο χρόνο. Το 1907 κάνει ξανά την εμφάνισή του.

Όπως φαίνεται, οι αμοιβές των εργατών της Σαμιακής σιγαροποιίας ήταν ιδιαίτερα χαμηλές, πιο χαμηλές και από τις ανάλογες της Αιγυπτιακής. Η φτηνή τιμή ήταν ένας σημαντικός λόγος που τα σαμιώτικα τσιγάρα κέρδιζαν έδαφος στη διεθνή αγορά.

Το τέλος της Ελληνικής  belle époque, της Μεγάλης Ιδέας, η Μικρασιατική Καταστροφή θα ευνοήσει τα Καπνεργοστάσια της Σάμου. Οι καπνοβιομήχανοι και καπνέμποροι της Σάμου ευνοούνται ιδιαίτερα από την άφιξη των προσφύγων.

Σιγά – σιγά από τον Μεσοπόλεμο αρχίζουν να σβήνουν τα σαμιώτικα τσιγάρα και ο Καπνός φεύγει πλέον ως δέματα για την Ελλάδα, αλλά και το Εξωτερικό. Από αυτό το εμπόριο ξεπετιούνται νέοι επιχηρηματίες, όπως ο πρώην Δημοδιδάσκαλος Σούτος, που έστελνε καπνά από εδώ για να μπαίνουν στα χαρμάνια του Camel.

Μέχρι την δεκαετία του 1970 υπάρχουν καπνά στη Σάμο…

Καπνοβιομήχανοι –

Καραθανάσηδες- Στον Άγιο Νικόλαο

Στεφάνου – Πλατεία

Σούτος – Ταμπάκικα

Το εργοστάσιο αδελφών Νικολαρεΐζη - Αστυνομική Διεύθυνση Σάμου.

Ξένοι – Herman Spierer (Αυτός είχε κι αλλού στην Ελλάδα  Δράμα, Βόλος π.χ.)– ΙΚΑ

Λουί Μάρκ- Σκλαβενίτης: Να τη! Απέναντι η αποθήκη ‐ καπνεργοστάσιο του άγγλου προξένου στη Σάμο Λουί Μάρκ, κτισμένη την ίδια περίοδο (τη δεκαετία 1920), κτίριο που είχε χρησιμοποιηθεί ως φυλακή κατά τη διάρκεια της Κατοχής, καταστράφηκε από τον βομβαρδισμό της Σάμου το 1943.

Δεν ήταν το ‘22 η πρώτη φορά που στην Σάμο ήρθαν πρόσφυγες. Οι πρώτοι πρόσφυγες ήρθαν τον Μάη του 1914. Μέχρι τον Μάη του 1915 υπολογίζονται στους 7000.  Το 1919-20 θα φύγουν πάρα πολλοί για να γυρίσουν σε δυο χρόνια. Όμως πέντε χρόνια δεν είναι λίγα κάποιοι θα έμειναν.

Το Κράτος, δηλαδή η προσωρινή διοίκηση που υπήρχε τότε μετά την ένωση με την Ελλάδα αναγκάστηκε να βγάλει διάταγμα για την κατώτερη αμοιβή τους πράγμα που σημαίνει ότι θα τους υπερεκμεταλεύτηκαν κάποιοι πατριώτες μας. Θυμίζω, είμαστε στην ακμή της Καπνοκαλλιέργειας και της Καπνοβημιοχανίας και πολλοί Σαμιώτες είναι στρατευμένοι.

Έρχονται μιλούνια το ’22. Περιμένουν τι θα γίνει … Το 1923 με της συνθήκη της Λωζάννης τελειώνουν τα ψέματα. Οι πρόσφυγες θα μείνουν στην Ελλάδα..

Το 1924 υπάρχουν περίπου 15000 πρόσφυγες στη Σάμο. Στην πρωτεύουσα και γύρω από αυτή υπάρχουν περίπου 6.000. Αυτοί, ευνόητα, είναι στην πλειοψηφία τους εργάτες. Οι καπνοβιομήχανοι και καπνέμποροι θα ζητήσουν να μην μετακινηθούν κι άλλοι πρόσφυγες στην ηπειρωτική Ελλάδα, προσφέροντας πενταετή εργασία.

Το Δημόσιο Καπνοκοπτήριο λοιπόν, κτισμένο το 1924.  Προσπάθεια μάλλον του Κράτους να ελέγξει την διαδικασία για φορολογικούς, δημοσιονομικούς και κοινωνικούς λόγους.

Αυτή την περίοδο, όλες οι ευθύνες παραγωγής, διακίνησης και δίωξης του λαθρεμπορίου είχαν περιέλθει στις εφορίες καπνού. Περίπλοκη διαδικασία αγοράς του καπνού από τον καπνέμπορα μέχρι να γίνει τσιγάρο ή να εξαχθεί. Το Κράτος με παράλληλο εργαλείο την Αγροτική Τράπεζα που έχει ιδρυθεί εκείνη την εποχή, θα παρακολουθεί στενά τις συναλλαγές.

Ιδιώτες καινοτόμοι μέσα στα δημόσια Καπνοκοπτήρια. Το 1909 νέα μοντέλα σιγαροποιητικών μηχανών θα λειτουργήσουν σε δημόσια καπνοκοπτήρια της Αθήνας, του Πειραιά και του Πύργου. Μέσα σ’ αυτούς τους χώρους, μέχρι το 1914, οι ιδιώτες επιχειρηματίες, όπως ο Α. Καρέλιας στην Καλαμάτα και ο Ν. Ματσάγγος στο Βόλο, εισήγαγαν τις πρώτες καπνοκοπτικές και σιγαροποιητικές μηχανές. Κάθε σιγαρο-ποιητική μηχανή φαίνεται πως «αντικατέστησε» περίπου 100 σιγαροποιούς.

Στην Σάμο, θα υπάρχει η καπνοκαλλιέργεια μέχρι το 1970, αν και η κατεργασία φθίνει από τον πόλεμο και μετά..

Το δημόσιο καπνοκοπτήριο θα γίνει έδρα της Χωροφυλακής, έδρα της Οικονομικής Εφορίας, θα στεγάσει πολιτιστικούς συλλόγους. Όμως στην δεκαετία του 1990 θα γίνει χώρος κράτησης παράτυπων μεταναστών και προσφύγων μέχρι να βγάλουν τα χαρτιά τους και να προωθηθούν στην Αθήνα. Τώρα ετοιμάζεται να γίνει Πολιτιστικό Κέντρο, «Επικούρειο», από τον φιλόσοφο επίκουρο που γεννήθηκε εδώ.

Κάπου εδώ, στο Τέρμα της Πόλης πριν την έλευση των προσφύγων το 1922, τελειώνουμε και εμείς απόψε.

Οι πόλεις όπως και οι άνθρωποι κρύβουν πολλούς παλιούς πόνους, αν δεν τους επεξεργάζονται για να τους κάνουν νέα δύναμη, δεν τους βγαίνει σε καλό…